ریاضی هروی

رياضیِ هَرَوی، محمدیوسف، نویسنده و شاعر افغان (مق‍ 1330 ق/ 1912 م). وی به سال 1290 ق/ 1873 م در هرات زاده شد. پدرش محمدحسن از قبیلۀ ابدالی، و جد پدری‌اش محمداسماعیل سپهسالارِ هرات، و مادرش از ایل افشار بودند (ریاضی، 8؛ قس: فکرت، 1).
نسب ریاضی هروی با چند واسطه به فیروز شاه ابدالی، سلطان دهلی در سدۀ 11 ق/ 17 م می‌رسید. بعد از انقراض این دولت، خاندان او در هرات سکنا گزیدند (ریاضی، همانجا). محمدیوسف تحصیلات ابتدایی را در همان‌جا گذراند و ازآنجاکه پدرش به امور دیوانی ــ ظاهراً امور مربوط به قوم هزاره ــ اشتغال داشت، از نوجوانی وارد این کار شد (همو، 2-3).
محمدیوسف در 12سالگی همراه پدر از راه ایران رهسپار عتبات شد و در مسیر خود از شهرهایی چون تهران، ری و قم دیدار کرد (همو، 4). چون به هرات بازگشتند، پدرش از مشاغل دیوانی کناره گرفت و منصب او همراه با ادارۀ املاک خاندان به عهدۀ محمدیوسف به دستیاری عمویش واگذار شد (همانجا).
در سال 1302 ق/ 1885 م، هیئتی انگلیسی برای تعیین حدود مرزی افغانستان و آخال با نظر روسیه عازم افغانستان شد و محمدیوسف که 13 سال بیشتر نداشت، به خدمت ایشان مأمور گشت. به‌سبب این مأموریت، برای کسب اطلاعات و تجربه در امور دولتی، به تحصیل قواعد نظامیگری و علم جغرافیا برخاست (همو، 4-5).
این زمان در هرات میان خاندان امیر شیرعلی که حامیان محمدیوسف و خانوادۀ او بودند، با دستگاه حکومت امیر عبدالرحمان خان عداوت افتاد؛ به‌همین‌سبب خاندان محمدیوسف هم در معرض اتهام قرار گرفت. چون در 1309 ق میان امیر عبدالرحمان خان و هزاره‌ها جنگ شد، محمدحسن و چندی بعد، محمدیوسف به ایران مهاجرت کردند و در خراسان سکنا گزیدند (همو، 5، 7).
محمدیوسف در خراسان با برخی از مخالفان دولت وقت افغانستان ارتباط یافت؛ و چنان‌که خود گفته است، چند مأموریت هم از طرف دولت انگلستان انجام داد. در این وقت، شاهزاده مؤیدالدوله حاکم خراسان شد و محمدیوسف و خاندانش را مورد عنایت قرار داد. محمدیوسف چندی بعد عازم قوچان شد و در آنجا از سوی شجاع‌الدوله که مأمور مذاکره با روسیه دربارۀ سرحد فیروزه شده بود، به تدارک و تربیت سواران نظامی برخاست؛ اما در این میان، شجاع‌الدوله درگذشت و محمدیوسف به مشهد رفت و پس از وقوع زلزلۀ قوچان در 8 جمادی‌الاول 1311 ق/ 17 نوامبر 1893 م، به هرات بازگشت و در همان سال با دخترعموی خویش ازدواج کرد (همو، 10).
محمدیوسف در هرات، پس از حوادثی توطئه‌آمیز، متهم به همکاری با عبدالمجید خان، نوادۀ حکمران سابق، برضد دولت افغانستان شد و مدتی را در بازداشت به سر برد. پس از آزادی، عازم مشهد شد و چون دانست که دولت افغانستان حکم دستگیری او را صادر کرده است، در همان‌جا ماند و مدتی بعد نیز خانواده‌اش با وساطت کنسولگری روس به او ملحق شدند (همو، 12-14، 22). در این زمان، نخست از دولت ایران، و آنگاه از دولتهای انگلستان و عثمانی تقاضای تحت‌الحمایگی کرد و چون هیچ‌کدام به‌صراحت پاسخی مثبت ندادند، به دولت روسیه متوسل شد. دولت روس برای وی مقرری تعیین کرد و محمدیوسف تا پایان عمر در مشهد، در حمایت این کشور مقام گزید (همو، 14-15). این دوران مقارن بود با اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، دورۀ مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه (همو، 15-16). 
در ماجرای عزل محمدعلی شاه، و فرار او و تکاپوی مشروطه‌خواهان، محمدیوسف از کسانی بود که با تحریک روسها، گروهی را در صحن آستان قدس گرد آورد و به مخالفت با مشروطه برخاست و خواهان بازگشت محمدعلی شاه شد. گفته‌اند که او و یارانش در صحن آستانه مستقر شدند و مشروطه‌خواهان و مخالفان محمدعلی شاه را شلاق می‌زدند و شخص محمدیوسف نامه‌هایی مجعول از زبان شاه مخلوع، دایر بر بازگشت او منتشر می‌کرد. سرانجام، قوای روس مستقر در مشهد، در 10 ربیع‌الآخر 1330 ق/ 29 مارس 1912 م، آستان قدس را به توپ بستند و جمع کثیری از متحصنین آنجا را کشتند. چندی بعد هم روسها محمدیوسف را کشتند «که تحریکاتشان را بروز ندهد» (تفصیل را، نک‍ : خراسانی، 632-636). برخی محققان آورده‌اند که ریـاضی در جریان یورش روسها به آستان قدس رضوی، که به دفاع از آنجا رفته بود، کشته شد (مثلاً نک‍ : خلیلی، 353).
ریاضی شعر نیز می‌سرود و در جوانی، «سروری» تخلص می‌کرد. در 18سالگی، دیوانی مشتمل بر 400 غزل داشت که گویا از او ربودند. آنگاه تخلص «ریاضی» برگزید (نک‍ : ص 5-6). اثری دیگر به نام کلیات معروف به بحر الفوائد نیز از او باقی‌مانده، که جنگی است مشتمل بر 12 قسمت و هریک از این قسمتها نیز به 12 بخش تقسیم شده است. در بحر الفوائد، غیر از شرح احوال خود او، بعضی حکایات اخلاقی؛ قسمتی از غزلیات و رباعیات و مخمسات او؛ حدود یک سده تاریخ سال‌شمار افغانها که مبتنی‌بر اسناد و منابع خاندانی او بوده است؛ مراثی شهدای کربلا؛ معرفی بعضی از شهرهای مهم جهان؛ و رساله‌ای دربارۀ جنگ روس و ژاپن، و صنایع، قوانین و امور تجاری و نظامی این دو کشور نیز دیده می‌شود (نک‍ : ص 6؛ فکرت، 7- 8). این اثر که در 1324 ق در دوران حیات ریاضی هروی در مشهد با حروف سنگی، در قطع بزرگ، و در 572 صفحه چاپ شده است (نایل، 28؛ مشار، 692)، به‌ویژه از آن جهت که مشتمل بر قسمتی از تاریخ معاصر افغانستان است، سخت مغتنم و مهم به شمار می‌رود. در این کتاب همچنین اطلاعات پرارزشی دربارۀ بناهای تاریخی، احوال جغرافیایی، شیوۀ زندگانی مردم و نکاتی دیگر مربوط به بعضی شهرهای ایران یافت می‌شود (ص 16بب‍ ).
ریاضی هروی ــ چنان‌که از آثارش برمی‌آید ــ شیعه‌مذهب و محب اهل‌بیت، و از مرثیه‌سرایان کربلا بوده، و در کلیات خود «دوازده بند» معروف محتشم کاشانی را استقبال و تخمیس کرده است (فکرت، 6). ریاضی طرف‌دار اندیشۀ وحدت اسلامی، و خواستار رفع اختلاف میان تشیع و تسنن بود. وی از هواخواهان استمرار دولت عثمانی بود و با یهودیان دشمنی می‌ورزید (همانجا).

مآخذ

خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، تهران، 1337 ش؛ خلیلی، خلیل‌الله، آثار هرات، تهران، 1383 ش؛ ریاضی هروی، محمدیوسف، کلیات (بحر الفوائد)، مشهد، 1324 ق؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1353 ش؛ فکرت، محمدآصف، مقدمه بر عین الوقایع، تهران، 1369 ش؛ نایل، ع. ح.، «ریاضی هروی»، آریانا، کابل، 1340 ش، دورۀ 19، شم‍ 8.

زهرا ابراهیمی